Ullarþvottur í Sauðá
September 2014
Ritstj. Inga Lára Baldvinsdóttir
Þau voru alltaf kölluð Emma og Binni í Árbænum. Emma hét fullu nafni Stefanía Emilía Guðrún Lárusdóttir (1896-1993) og var frá Skarði í Gönguskörðum. Binni hét Brynjólfur Danivalsson (1897-1972) og var frá Litla-Vatnsskarði. Þeirra Árbær var húsið á Suðurgötu 24 á Sauðárkróki.
Á myndunum eru þau að þvo ull í Sauðánni, sem rann framhjá Árbæ í þá daga, og Sauðárkrókur dregur nafn sitt af. Myndirnar gætu verið teknar á fimmta áratug 20. aldar. Sauðkrækingar notuðu Sauðána til að skola í ull og föt, ásamt fleiru. Stórþvottar fóru fram í pottum á útihlóðum við ána. Eitt af árvissum vorverkum í heimilishaldinu var ullarþvottur. Yfirleitt tóku sig saman nokkrar konur eða heilu fjölskyldurnar og hjálpuðust að við þvottana. Ullarþvottar kröfðust undirbúnings sem hófst um vorjafndægur. Þá var tunnu skotið á bak við hurð þar sem hún var ekki fyrir neinum eða hún var sett í útihús nálægt bæ. Í tunnuna var safnað innihaldinu úr koppunum sem fólk pissaði í á kvöldin og á nóttunni en koppar voru notaðir sem næturgögn fyrir tíma vatnsklósettanna. Það var auðveldara að safna mannahlandi en kúahlandi, sem sumir notuðu með til að drýgja vökvann. Þegar hlandið var búið að standa í tvo mánuði var það búið að brjóta sig, sem kallað var, og til orðinn lögur sem kallaður var keyta sem braut auðveldlega niður fitu og önnur óhreinindi. Því eldri sem keytan var því betur þvagnaði ullin, sagði gamla fólkið. Keytan leysti fituna betur en nokkur sápa svo ullin varð táhrein.
Ullarþvottur fór fram einhvern góðviðrisdaginn stuttu eftir rúning þegar búið var að hreinsa ullina og flokka hana eftir lit og eiginleikum. Ullarþvottur var kalsamt verk, einkum skolunin í ískaldri ánni eins og Brynjólfur er að gera. Ullarþvottaaðstaða þeirra Árbæjarhjóna var skammt frá heimilinu. Þau þurftu ekki að setja ullina upp á hest og flytja langar leiðir. Þegar svo bar undir var ullin flutt í pokum, bölum, laupum og hripum eða á kerrum.
Árbæjarhjón bjuggu með kindur, kýr og hænsni og veitti ekki af því það þurfti að fæða marga munna. Þau áttu fimm börn og heimilið gestkvæmt. Þegar yngsta barnið kom í heiminn vóg það aðeins 4 merkur og var talað um kílóbarnið. Barnið, sem var stúlka og lifði og dafnaði, var svo smá nýfædd að læknirinn gat dregið giftingahringinn sinn upp handlegg hennar.
Brynjólfur sá lengi um Sýsluhesthúsið sem svo var kallað og stóð rétt hjá Árbæ. Á þeim árum kom fólk ríðandi í kaupstað á Sauðárkrók og geymdi hesta sína í hesthúsinu og var vel um þá hugsað. Oft var þétt setinn bekkurinn í Árbænum. Húsið var ekki stórt en „það má alltaf hola einum niður var orðtæki Emmu [...] þegar öll sæti, horn og gangvegir voru fullir af gestum“. Árbæjarheimilið var oft vettvangur líflegra stjórnmálaumræðna og var oft spjallað þar um samhjálp, jafnrétti og hvers konar mannréttindi. Þau hjónin tóku bæði virkan þátt í bæjarpólitíkinni. Emma lá ekki á skoðunum sínum við neinn og Brynjólfur var í stjórn Verkamannafélagsins Fram 1935 og bæjarfulltrúi 1950-1954.
Sigríður Sigurðardóttir skrásetjari mynda Þorsteins Jósepssonar úr Skagafirði.
Heimildir:
Björn Ásgrímsson, f. 13.12.1920. Suðurgötu 14, Sauðárkróki.
http://www.mbl.is/greinasafn/grein/110797/. Morgunblaðið. Minningargrein þann 21. ágúst 1993. Skoðað 23.3.2014.
Kristmundur Bjarnason, 1973. Saga Sauðárkróks. Síðari hluti II. 1922-1948. Skagfirzk fræði.