Rannsókn á Eiríksstöðum í Haukadal sumarið 1895
Október 2013
Ritstj. Steinar Örn Atlason
Þorsteinn Erlingsson. ÞE-14.
Mynd mánaðarins að þessu sinni tók skáldið Þorsteinn Erlingsson (1858–1914) sumarið 1895, af bæjarrústum á Eiríksstöðum í Haukadal sem hann var þá nýbúinn að grafa upp, og þó að myndin láti ekki mikið yfir sér á hún sér býsna merkilega sögu.
Fornleifarannsókn Þorsteins hafði borið að með afar óvenjulegum hætti. Prófessor nokkur við háskólann í Cambridge í Massachusettsfylki í Bandaríkjunum, Ebenezer Norton Horsford, hafði fundið ýmis konar fornleifar á sínum heimaslóðum. Hann var sannfærður um að minjarnar væru frá dvöl norrænna manna og að þarna væri fundið Vínland sem getið var um í fornsögunum. Hann eyddi miklum tíma í að sýna fram á þetta, en þegar hann lést árið 1893 frá ókláruðu verki ákvað dóttir hans, Cornelia Horsford, að finna sannanir fyrir því að kenningar hans væru réttar. Henni var ljóst að til þess þyrfti hún að hafa samanburð við raunverulegar minjar sem víkingar höfðu skilið eftir sig og ákvað að kosta rannsóknarleiðangur á Íslandi til þess að fá svör við spurningum sínum. Hún leitaði til dr. Valtýs Guðmundssonar, sem var þá mestur sérfræðingur um húsakynni fornmanna, um að fá einhvern til þess að rannsaka íslenskar víkingaminjar og sýna fram á skyldleika þeirra við minjarnar sem faðir hennar hafði fundið.
Valtýr fékk Þorsteinn Erlingsson til þess að gera þessar rannsóknir á íslenskum sögualdarminjum fyrir Cornelíu. Þorsteinn var ekki aðeins skáld því að hann hafði lokið stúdentsprófi úr Lærða skólanum í Reykjavík árið 1883 og haldið síðan til náms í Kaupmannahöfn. Þar lagði hann stund á lögfræði um tíma, en lauk ekki prófi og fékkst við kennslu þegar hann tók að sér að stjórna rannsóknarleiðangrinum. Þorsteinn sigldi til Íslands með gufuskipinu Laura og lenti í Reykjavík 11. júní 1895. Eftir að hafa notað rúma viku til þess að undirbúa leiðangurinn hélt hann af stað og heimsótti og rannsakaði fjölmarga sögustaði á Suðurlandi, Vesturlandi og á Vestfjörðum. Að Vatnshorni í Dölum kom hann 1. september. Næstu daga þar á eftir rannsakaði hann litla bæjarrúst sem reyndist vera aflangt hús með eldstæði í miðju og lítið niðurgrafið hús skammt frá. Til að aðstoða sig við uppgröftinn hafði hann fengið með sér fjóra dugandi menn af næstu bæjum. Þorsteinn teiknaði nokkrar myndir af þessum húsum og tók tvær ljósmyndir á staðnum á glerplötur með myndavél sem hann hafði keypt fyrir leiðangurinn. Alls tók Þorsteinn um 60 ljósmyndir af þeim minjastöðum sem hann heimsótti og líklega eru þær fyrstu ljósmyndirnar sem Íslendingar tóku við fornleifarannsóknir hér á landi. Eftir að leiðangrinum lauk skrifaði hann merka bók um rannsóknarferðir sínar, Ruins of the Saga Times: Being an Account of Travels and Explorations in Iceland in the Summer of 1895 (1899).
Sumarið eftir fór Þorsteinn til Ameríku, enn í boði Cornelíu Horsford, til þess að gera samanburðarannsóknir á hinum ætluðu norrænu minjum þar í landi. Hann komst þó fljótlega á þá skoðun að þarna væri ekki um norrænar minjar að ræða og missti því áhugann á verkefninu og snéri aftur til Íslands. Cornelía mun þó ekki hafa gefist upp og hélt fyrirlestra og gaf út nokkrar bækur um efnið sem byggðu líklega að mestu á niðurstöðum föður hennar, eins og eftirfarandi titill gefur til kynna: Vinland and Its Ruins: Some of the Evidences That Northmen Were in Massachusetts in Pre-Columbian Days (1899).
Fleiri rannsóknir hafa verið gerðar á rústunum á Eiríksstöðum, af Daníel Bruun árið 1928 og Matthíasi Þórðarsyni árið 1964. Síðast fór fram fornleifarannsókn á árunum 1997-2004, sem undirritaður annaðist, þar sem endanlega var staðfest að þar var lítill skáli, jarðhús og hugsanlega skemma skammt frá, allt frá 10. öld.